Việc tầm soát và phát hiện ung thư sớm là mục tiêu của y học hiện đại, tuy nhiên cho tới nay không có một phương pháp nào hữu hiệu để tầm soát sớm tất cả các ung thư.

Có thể tóm tắt một cách chung các phương pháp tầm soát ung thư như sau:

XÉT NGHIỆM MÁU TÌM DẤU ẤN UNG THƯ
Ví dụ: Ung thư gan là AFP, ung thư ruột già là CEA, ung thư tụy CA19-9, ung thư phổi CYFRA 21, ung thư buồng trứng là CA 125 ...

XÉT NGHIỆM MÁU TÌM GENE GÂY UNG THƯ: đây là một phương pháp rất mới vì cho rằng ung thư là do đột biến gene gây ra
Ví dụ xét nghiệm máu tìm gene ung thư vú BRCA2, ung thư đại tràng APC gene ...

CÁC PHƯƠNG PHÁP CHẨN ĐOÁN HÌNH ẢNH: chụp CT scan, MRI toàn thân, chụp PET CT 
Dựa trên nguyên tắc các tế bào ung thư hấp thu nhiều glucose để chuyển hóa, người ta tiêm một chất đồng vị phóng xạ (positron) có gắng glucose hấp thu nhanh vào bệnh nhân. Sau khi được tiêm thuốc có phóng xạ, cơ thể sẽ phóng ra các tia gamma và máy PET/CT sẽ tính toán từ các tia gamma này để thu nhập hình ảnh từ các tế bào khác nhau của cơ thể. Nhờ đó, những bất thường về chuyển hóa tại các tế bào sẽ được ghi nhận, ngay trước khi có sự thay đổi về cấu trúc.

TẦM SOÁT UNG THƯ CỦA TỪNG CƠ QUAN ĐÍCH 
Ví dụ: 
Tầm soát ung thư đường ruột, dạ dày,đại tràng: làm nội soi dạ dày, đại tràng. 
Tầm soát ung thư vú: Chụp nhũ ảnh, MRI, siêu âm...
Tầm soát ung thư cổ tử cung: làm PAP’s, soi cổ tử cung...

 XÉT NGHIỆM MÁU KHÔNG TẦM SOÁT ĐƯỢC TẤT CẢ CÁC UNG THƯ

Có nhiều dấu ấn ung thư khác nhau liên kết với một loại ung thư hoặc nhiều loại ung thư khác nhau, nhưng KHÔNG CÓ MỘT DẤU ẤN UNG THƯ NÀO ĐẠI DIỆN CHO TẤT CẢ CÁC LOẠI UNG THƯ.

Có nhiều HẠN CHẾ trong việc xét nghiệm tìm dấu ấn ung thư trong tầm soát ung thư vì có nhiều trường hợp lành tính vẫn có thể có dấu ấn ung thư cao.

Ví dụ: 
CEA tăng trong bệnh nhân VIÊM ruột, hút thuốc lá nhiều
AFP tăng trong bệnh nhân VIÊM gan
PSA tăng trong bệnh nhân VIÊM tiền liệt tuyến

Không phải bệnh nhân nào có dấu ấn ung thư cao cũng là có ung thư,

Dấu ấn ung thư có thể bình thường ở các trường hợp có ung thư, thậm chí ung thư giai đoan muộn. 
Ví dụ: 
AFP có thể âm tính ở 40% ung thư gan giai đoạn sớm, 
CEA cũng vậy âm tính hơn 60% ung thư đại tràng. 
CA125 với ung thư buồng trứng còn rắc rối hơn nhiều vì 50% ung thư buồng trứng có CA 125 tăng như vậy là 50% có thể không tăng và nhiều trường hợp hay gặp ở phụ nữ làm tăng CA 125 như lạc nội mạc tử cung, viêm vùng chậu, hút thuốc lá.

Khi thực hiện xét nghiệm tìm dấu ấn ung thư thiếu sự tư vấn của bác sĩ có thể làm cho bệnh nhân hoang mang, tâm lý tưởng mình bị ung thư nhưng tìm không thấy sau khi tốn kém rất nhiều chi phí và thời gian để tìm ung thư. 
Hoặc ngược lại, đối với bệnh nhân có ung thư nhưng không phát hiện dấu ấn ung thư, tạo cảm giác tự tin nên bệnh nhân không thực hiện các phương pháp tầm soát khác làm mất cơ hội điều trị sớm và chữa khỏi ung thư.

Theo lời khuyên của Hiệp Hội Ung Thư Mỹ các dấu ấn ung thư chỉ thực hiện để bổ sung thêm thông tin cho một bệnh lý nghi ngờ ung thư. 
Ví dụ: 
U buồng trứng cần phải khảo sát siêu âm qua âm đạo, CT vùng chậu có cản quang, đo CA 125 để đánh giá nguy cơ u nang này có nguy cơ ung thư hay không và các BS sẽ quyết định là theo dõi hoặc mổ.

Các dấu ấn ung thư có thể được dùng theo dõi bệnh nhân sau khi điều trị ung thư, tầm soát tái phát của ung thư, nếu ung thư này khi phát hiện có tăng dấu ấn ung thư. 
Ví dụ: ung thư đại tràng thường có tăng CEA và trong thời gian theo dõi bệnh nhân ung thư đại tràng BS hay đo CEA. Hoặc, trong ung thư gan đo AFP nếu trước điều trị có tăng AFP thì trong thời gian theo dõi nếu tăng AFP nên thận trọng ung thư có thể tái phát.

Không có một khuyến cáo nào của các hiệp hội ung thư cũng như các hiệp hội tiêu hóa, phụ khoa, hô hấp, đề nghị tầm soát ung thư ở người khỏe mạnh bằng cách thực hiện xét nghiệm định kỳ các dấu ấn ung thư.

Có thể nói không có một phương pháp nào là tốt nhất cả, mỗi phương pháp đều có chỉ định riêng và có giới hạn của nó.

Ví dụ: Chụp PET cũng sẽ dương tính giả trong các trường hợp viêm và chụp PET CT thì quá tốn kém không thể làm mỗi năm. Chụp PET CT cũng không khuyến cáo trong tầm soát chỉ dùng cho các trường hợp nghi ngờ ung thư hoặc khảo sát di căn của ung thư.

XÉT NGHIỆM GENE TẦM SOÁT UNG THƯ DI TRUYỀN
Xét nghiệm gene tầm soát ung thư chỉ cần làm duy nhất một lần trong đời để tìm các đột biến gene di truyền gây ung thư.

Yếu tố gene di truyền chỉ chiếm 30% trong các nguyên nhân gây ung thư

70% NGUY CƠ UNG THƯ CÒN LẠI PHỤ THUỘC VÀO CÁC YẾU TỐ:

-Lối sống, thói quen sinh hoạt hàng ngày
-Tiếp xúc các chất gây ung thư
-Béo phì,
-Hút thuốc lá, 
-Môi trường sống không trong sạch
-Thói quen chăm sóc, “bảo trì” sức khỏe định kỳ

Tầm soát gene ung thư có giá trị khi trong gia đình có người bị ung thư (thế hệ 1: anh chị em, bố mẹ) và chi phí cũng khá cao cho một lần tầm soát.
Ví dụ: gói tầm soát toàn bộ các gene di truyền chi phí sẽ khác tầm soát chỉ gene gây ung thư vú...

CÁCH TỐT NHẤT để tầm soát và ngăn ngừa ung thư vẫn là khám tổng quát hàng năm đúng, hợp lý với một BS gia đình.

Khi khám định kỳ với Bác sĩ gia đình, từ lời khai bệnh sử gia đình, các thói quen sinh hoạt của bệnh nhân, và khám chi tiết BS sẽ xác định các yếu tố nguy cơ của bệnh nhân và đề nghị bệnh nhân tầm soát ung thư theo đúng hướng dẫn của Hiệp Hội Ung Thư hoặc Tổ Chức Y Tế thế giới (WHO).

Đồng thời BS gia đình cũng tư vấn bệnh nhân cách phòng ngừa ung thư như không hút thuốc là, tăng vận động giảm cân ngừa béo phì, thực hiện chế độ ăn lành mạnh v..v.

Khi bệnh nhân có các triệu chứng khác thường nên khám tư vấn với BS Gia đình và từ đó tìm hiểu nguyên nhân có thể phát hiện sớm bệnh lý trong đó có bệnh ung thư.

(Bs. Nguyễn Vĩnh Tường)